Podstawy anatomiczne i definicja
Ucho środkowe leży tuż za błoną bębenkową. W niej są trzy kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Przenoszą drgania akustyczne z zewnętrznego przewodu słuchowego do ucha wewnętrznego. Niewielka jama jest połączona z nosogardłem poprzez trąbkę Eustachiusza (inaczej: trąbkę słuchową). Podczas przełykania lub ziewania trąbka się otwiera i wyrównuje ciśnienie między uchem a otoczeniem.
Proces zapalny obejmuje błonę śluzową i czasem samą błonę bębenkową. O ostrym zapaleniu mówimy, gdy objawy utrzymują się krótko (zazwyczaj do 3 tygodni), a ból jest zwykle intensywny. Jeśli stan zapalny trwa ponad 3 miesiące, mówimy o zapaleniu przewlekłym. Klasyczne dla tej postaci są nawracające wycieki z ucha, perforacja błony bębenkowej i upośledzenie słuchu. Czasem w tle występują różne procesy patologiczne, m.in. perlaki (cholesteatoma) i polipy.
Zlekceważone przewlekłe zapalenie ucha środkowego pociąga za sobą poważne następstwa. Oto kilka z najistotniejszych:
-
Trwały niedosłuch - uszkodzone kosteczki słuchowe lub błona bębenkowa powodują ubytek słuchu nieodwracalny bez interwencji chirurgicznej.
-
Rozprzestrzenianie zakażenia - infekcja może zaatakować wyrostek sutkowaty (mastoiditis), a w najpoważniejszych przypadkach dojść do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub ropni mózgu.
-
Rozwój perlaka - szybko postępująca choroba, kiedy nabłonek złuszczający w uchu stopniowo niszczy kości i grozi powikłaniami neurologicznymi.
-
Zaburzenia rozwojowe (u dzieci): permanentny niedosłuch przeszkadza w rozumieniu mowy, uczeniu się i integracji społecznej.
-
Nawracające stany zapalne - ucho pozostaje wrażliwe na kolejne infekcje, a cyklicznie epizody zaostrzeń dodatkowo niszczą struktury ucha.
Przyczyny i objawy
Często zaczyna się od ostrej, niedoleczonej infekcji. Zbyt wczesne zakończenie antybiotykoterapii (na przykład po ustąpieniu bólu, ale przed zwalczeniem bakterii). Niewyleczone zapalenie przechodzi w formę przewlekłą. Kolejnym czynnik to niedrożność trąbki Eustachiusza i brak wentylacji ucha środkowego. Dochodzi do tego przy przerostach migdałka gardłowego, częstym zapaleniu zatok, nieleczonych alergiach albo wadach anatomicznych. Płyn zalega w jamie bębenkowej i jest pożywką dla bakterii.
Innym źródłem problemu są urazy mechaniczne błony bębenkowej, np. w wyniku nieumiejętnego czyszczenia ucha i gwałtownego wzrostu ciśnienia (podczas nurkowania lub lotu samolotem, jeśli trąbka słuchowa była niedrożna). Jeżeli perforacja się nie zagoi, przez otwór przedostanie się flora bakteryjna z przewodu słuchowego zewnętrznego. Z kolei wystąpienie perlaka (cholesteatoma) to stan, gdy nabłonek płaski rośnie w obrębie ucha środkowego i niszczy kości. Ten rodzaj zmian uchodzi za szczególnie niebezpieczny, bo rosnący perlak uszkadza struktury kostne i powoduje powikłania wewnątrzczaszkowe.
W przewlekłej postaci zapalenia najbardziej typowym objawem jest wyciek z ucha (otorrhea). Ropny, surowiczy albo mieszany i zwykle przedostaje się przez ubytek w błonie bębenkowej. Część pacjentów zaobserwuje tylko okresowe sączenie płynu, inni – stały, choć czasem minimalny, wyciek. Kolejną, dość częstą dolegliwością, jest niedosłuch. Może mieć charakter przewodzeniowy (związany z uszkodzeniem kosteczek słuchowych czy ograniczonym drganiem błony bębenkowej), ale w długotrwałych procesach zapalnych dochodzi do zaburzeń w obrębie ucha wewnętrznego.
W przeciwieństwie do ostrego zapalenia, w przewlekłej postaci ból nie dominuje. Jest raczej tępy, dokuczliwy okresowo.
Diagnostyka i leczenie
Jeżeli problem jest uciążliwy, a termin wizyty na NFZ odległy – skorzystaj z alternatyw. Laryngolog prywatnie wykona badanie otoskopowe. Sprawdzi wygląd błony bębenkowej, ewentualne perforacje i polipy w przewodzie słuchowym. Potem pomiar słuchu (audiometria) i tympanometria – ocenia ruchomość błony bębenkowej i ciśnienie w uchu środkowym. Przy długotrwałym wycieku warto wykonać posiew bakteriologiczny. Ustalimy rodzaj drobnoustrojów i dostaniemy antybiotyk miejscowy. W przypadku podejrzenia perlaka czy uszkodzenia kości, lekarz zleci tomografię komputerową kości skroniowej.
Leczenie zachowawcze to zazwyczaj antybiotyki w kroplach (czasem doustne, jeśli stan jest rozległy), sterydy donosowe (ułatwiają wentylację ucha) oraz regularne oczyszczanie przewodu słuchowego z zalegającej wydzieliny. Gdy zmiany są zaawansowane, potrzeba interwencji chirurgicznej: usunięcie perlaka, polipów lub rekonstrukcja błony bębenkowej (myringoplastyka). W niektórych przypadkach zakładają dren w uchu, aby odprowadzać płyn i zapewnić odpowiednie napowietrzenie.
Leczenie
Charakterystyka
Antybiotyki, sterydy
Zwykle w kroplach; zwalczają zakażenie i stan zapalny.
Toaleta ucha
Fachowe oczyszczanie z ropnej/surowiczej wydzieliny.
Zabiegi chirurgiczne
Rekonstrukcja błony, usunięcie perlaka, polipów, drenowanie.
Leczenie wspomagające
Inhalacje, sterydy donosowe, utrzymywanie drożności trąbki słuchowej.
Przy nawracających problemach z uszami nie czekajcie do wystąpienia masywnego wycieku i przewlekłego niedosłuchu. Regularnie odwiedzając laryngologa wykryjecie ewentualną perforację błony bębenkowej i początki polipów. Zanim dojdzie do głębokich zniszczeń. Należy zachować szczególną ostrożność, jeśli pacjent ma skłonność do częstych infekcji górnych dróg oddechowych albo cierpi na alergie powodujące obrzęk błon śluzowych. W takich przypadkach najdrobniejszy nieżyt nosa utrudnia wentylację ucha środkowego i dochodzi do gromadzenia płynu w jamie bębenkowej. Dbajmy o higienę uszu: unikajcie patyczków higienicznych wkładanych głęboko do kanału słuchowego lub ryzykownych „domowych sposobów” na usuwanie woskowiny. Utrzymujcie nos i zatoki w dobrej formie, choćby przez płukanie solą fizjologiczną w czasie infekcji i ograniczanie kontaktu z dymem tytoniowym.
Rola pacjenta, praktyczne porady
Gdy choroba przyjmuje przewlekły przebieg, dokładnie obserwuj swoje ciało i reaguj na zaostrzenie objawów. Przy nagłym spadku słyszalności lub wystąpieniu bólu natychmiast skonsultuj to z laryngologiem. Dokładnie realizuj zalecenia, zwłaszcza jeśli lekarz zaordynuje antybiotykoterapię. Nagminny błędem to zaprzestanie przyjmowania leku, gdy tylko ustąpią główne dolegliwości. Równie ważna jest edukacja: pacjent lepiej radzi sobie z chorobą, jeśli rozumie jej mechanizmy i wie, jak zapobiegać czynnikom ryzyka U dzieci ta rola przenosi się na rodziców. Są zobowiązani do obserwacji malucha, reagowania na skargi typu „nie słyszę dobrze” oraz terminowego odbywania wizyt kontrolnych.
W leczeniu przewlekłego zapalenia ucha środkowego, duże znaczenie mają codzienne nawyki. Po pierwsze, chroń ucho przed kontaktem z wodą – zwłaszcza jeśli perforacja błony bębenkowej jeszcze się nie zagoiła. Po drugie, dbaj o drożność dróg oddechowych: regularne płucz nos solą fizjologiczną, kontroluj alergie, leczenie kataru i zapalenia zatok. Dbaj o higienę jamy ustnej i gardła. Dobre nawyki żywieniowe, bogate w witaminy i minerały, wspomagają układ odpornościowy i zmniejszają ryzyko kolejnych infekcji. Ogranicz ekspozycje na dym papierosowy, bo dym drażni błony śluzowe i sprzyja procesom zapalnym. Unikaj zbyt silnego przeciągu – zmiany temperatury przyczyniają się do zastoju wydzieliny w trąbce słuchowej.
Infekcji w obrębie ucha środkowego utrudnia zwykłe funkcjonowanie. U dorosłych objawia się on problemami z komunikacją w głośnym otoczeniu, rozumieniem rozmów telefonicznych i oglądaniem filmów bez pogłaśniania. Może doprowadzić do narastającej frustracji, trudności w pracy i relacjach towarzyskich. U dzieci problem jest jeszcze poważniejszy, gdyż słuch odgrywa podstawową rolę w uczeniu się mowy i rozwijaniu umiejętności językowych. Jeśli dziecko zmaga się z przewlekłym zapaleniem ucha i niedosłuchem, może mieć kłopoty z prawidłową artykulacją i rozumieniem poleceń w szkole. To ograniczy jego pewność siebie i osiągnięcia edukacyjne. Długotrwała izolacja osłabia relacje społeczne, a w dorosłym życiu może skutkować trudnościami w znalezieniu satysfakcjonującej pracy. Co istotne, wczesne wykrycie problemów ze słuchem i odpowiednia rehabilitacja (czasem logopedyczna) dają szanse uniknięcia większości komplikacji, jednak wymaga to współpracy między rodzicami, nauczycielami a laryngologiem.